عبدالله بن وهب فهریاِبْنِ وَهْب، ابومحمد عبداللـه بن وهب بن مسلم فِهری قرشی (۱۲۵-۱۹۷ق/۷۴۳-۸۱۳م)، فقیه و محدث مالکی مصر است. ۱ - زندگیانتساب او به فهر به سبب ولاء با این قبیله است. [۱]
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، ج۳، ص۲۱۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.
ولادت او را در ۱۲۴ق و وفاتش را در ۱۹۶ یا ۱۹۸ق نیز نوشته‌اند. [۲]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۳۲، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
[۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۶.
او در مصر چشم به جهان گشود و در حدود ۱۷ سالگی به تحصیل علم پرداخت.در داستانی که دربارۀ وفات او نقل کرده‌اند، مرگش را بر اثر شنیدن هول و هراس روز رستاخیز دانسته‌اند. [۴]
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللـه، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۳۲۴، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۳۱، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
[۶]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۷.
ابن وهب در ۷۲ سالگی در مصر از دنیا رفت و عبّاد، والی مصر، بر پیکر او نماز خواند. [۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۳۲، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
ابن خلکان [۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۶.
از قول قضاعی آورده است که در مجرّ بنی مسکین قبری کوچک و فرسوده و کهن معروف به قبر عبداللـه وجود داشته که وی احتمال می‌داده، قبر ابن وهب بوده باشد. به هر روی هم‌اکنون در قرافۀ قاهره مقبره‌ای به نام ابن وهب وجود دارد.۲ - اساتیددر مدینه به خدمت مالک بن انس رسید و مدت ۲۰ سال در صحبت وی بود و از او فقه آموخت. گفته‌اند وی نخستین‌بار (۱۴۴ق) در مراسم حج با مالک دیدار کرد. [۹]
ابن عدی، عبداللـه، الکامل، ج۴، ص۱۵۲۰، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۰]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۵۰، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۱۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۲۲، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
ابن وهب پیش از معاصر هم‌وطن خود ابن قاسم (ﻫ م) عتقی نزد مالک تحصیل کرد و همین امر موجب تفاخر او بود. [۱۲]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۲۷، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
وی از محضر فقیهان دیگری چون لیث بن سعد و ابن دینار نیز فقه آموخت. [۱۳]
ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، ج۱، ص۱۵۰، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
علاوه بر روایت از استادن یاد شده، از محدثانی چون ابن جریح، ابن عیینه، ابن لهیعه، حمید بن زیاد، سفیان ثوری و عبدالرحمن بن زیاد افریقی نیز حدیث شنید. [۱۴]
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۹، ص۲۲۳-۲۲۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۵]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۷۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
۳ - راویاناز جملۀ کسانی که از او حدیث شنیده‌اند، می‌توان ابن مدینی، ابومصعب زهری، ابوصالح کاتب اللیث، ربیع بن سلیمان مرادی، سحنون بن سعید، عبدالرحمن بن مهدی. محمد بن عبداللـه بن عبدالحکم، یحیی بن عبداللـه بن بکیر، یحیی بن یحیی لیثی و برادرزاده‌اش احمد بن عبدالرحمن بن وهب را نام برد. [۱۶]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
[۱۷]
قاضی عیاض ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۲۱، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
[۱۸]
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، ج۹، ص۲۲۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۹]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۷۱-۷۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
۴ - در حدیثاز نظر اعتبار در نقل حدیث، رجال شناسانی چون ابن سعد، [۲۰]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۷، ص۵۱۸، بیروت، دارصادر.
عجلی، [۲۱]
عجلی، احمدبن عبداللـه، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، ج۱، ص۲۸۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
یحیی بن معین و ابوزرعه [۲۲]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۹۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
او را ثقه دانسته‌اند، با این‌همه در منابع گاه از تساهل او در نقل سخن رفته است [۲۳]
بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، ج۲، ص۱۸۳، بغداد، ۱۹۷۵م.
[۲۴]
ابن عدی، عبداللـه، الکامل، ج۴، ص۱۵۱۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
این در حالی است که تصریح شده، وی از نخستین کسانی بوده که بین «حدّثنی» و «حدّثنا» و بین «اخبرنا» و «حدّثنا» فرق می‌نهاده و در روایت نحوۀ اخذ خود از شیوخ را با دقت بیان می‌کرده است. [۲۵]
ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، ج۵، ص۷۵۲، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۲۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۳۰، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
[۲۷]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
منابع بر کثیر الحدیث بودن او تأکید نموده و یاداور شده‌اند که وی ۰۰۰‘۱۰۰ حدیث روایت کرده بوده است. [۲۸]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۸۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
[۲۹]
ابن خلاد رادمهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطیب، ج۱، ص۶۲۲، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۳۰]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۲۴، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
بخش قابل توجهی از این احادیث هم‌اکنون در جای‌جای کتب گوناگون حدیث ضبط شده و شماری از آن‌ها را روایات وی نیز که جنبۀ تاریخی دارد، در منابع مهمی چون سیرۀ ابن هشام [۳۱]
ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، ج۱، ص۶، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
ــ که به‌طور مستقیم از او نقل کرده ــ، فتوح مصر ابن عبدالحکم، [۳۲]
ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبداللـه فتوح مصر، به کوشش توری، ج۱، ص۲، لیدن، ۱۹۳۰م.
[۳۳]
ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبداللـه، فتوح مصر، به کوشش توری، ج۱، ص۳، لیدن، ۱۹۳۰م.
[۳۴]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیداللـه، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۳۵]
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیداللـه، ج۱، ص۱۲، قاهره، ۱۹۵۹م.
تاریخ ابوزرعۀ دمشقی [۳۶]
ابوزرعۀ دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ، به کوشش شکر اللـه قوجانی، ج۱، ص۱۴۶، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
اخبار القضاه وکیع [۳۷]
وکیع، محمد بن خلف، اخبار القضاه، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، ج۱، ص۱۴۳، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
و منابع متأخرتر نقل شده است.۵ - در قرائتابن وهب در قرائت نیز دستی داشت و قرائت نافع را به طریق عرض از او فرا گرفته بود. ابوطاهر ابن سرح، اسماعیل بن ابی اویس و یونس بن عبدالاعلی علاوه بر حدیث، در قرائت نیز از او روایت کرده‌اند. [۳۸]
ابن جزری، محمد بن محمد، غایه النهایه، به کوشش گ برگشترسر، ج۱، ص۴۶۳، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۶ - ویژگیهادر شرح احوال ابن وهب از زهد او بسیار گفت و گو شده و ابونعیم اصفهانی در حلیه الاولیاء فصلی را بدو اختصاص داده است. دربارۀ شدت زهد او گفته شده که چون قضای مصر از سوی خلیفه به وی پیشنهاد شد، از پذیرفتن آن سرباز زد و در توضیح علت امتناع خود، یادآور شد که عالمان با پیامبران و قضات با سلاطین محشور خواهند شد. [۳۹]
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللـه، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۳۲۴، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۴۰]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۳۱، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
[۴۱]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۷.
۷ - آثارقاضی عیاض ضمن اشاره به کثرت و اهمیت تألیفات ابن وهب، شماری از آن‌ها را نام برده است. [۴۲]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، ج۲، ص۴۳۲-۴۳۳، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
آثار بازماندۀ او این‌هاست:۱. الجامع ، در حدیث که بخشی از آن بر روی پاپیروس باقی‌مانده و داویدویل این نسخه را در سال‌های ۱۹۳۹-۱۹۴۸م با برخی حواشی در قاهره به چاپ رسانده است. الجامع مشتمل بر این مباحث است: کتاب انساب، کتاب سکوت، کتاب خاتم، احادیث مربوط به جنگ حنین و دعایی از ابن عباس؛ [۴۳]
قاضی عیاض، الغنیه، به کوشش ماهر زهیر جرار، ج۱، ص۱۶۳، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۲. مسند ابن وهب ، که بخشی از آن به صورت خطی در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نگهداری می‌شود؛ [۴۴]
فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۲۱۱، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۳. نسخه‌ای مشتمل بر احادیث ابن وهب به روایت ابوصالح عبداللـه ابن صالح که در دارالکتب مصر موجود است. ۴. همچنین باید روایت ابن وهب از موطأ مالک را یاد کرد [۴۵]
رعینی، علی بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهیم شبوح، ج۱، ص۴۳، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۴۶]
ابن غازی، محمد بن محمد، فهرس، به کوشش محمد زاهی، ج۱، ص۱۲۹، دارالبیضاء، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۴۷]
رودانی، محمد بن سلیمان، صله الخلف، به کوشش محمد حجی، ج۱، ص۳۹، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۴۸]
زرقانی، محمد، شرح الزرقانی علی موطأ مالک، ج۱، ص۵، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۴۹]
طبری، محمد بن جریر، اختلاف الفقهاء، ج۱، ص۲۴، بیروت، دارالکتب العلمیه.
که گفته شده که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های قیروان و فیض اللـه استانبول نگهداری می‌شود. [۵۰]
عبدالباقی، محمد فؤاد، مقدمه بر موطأ مالک، ج۱، ص «ای»، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
۵. ابن وهب تفسیری نیز داشته که ثعلبی در الکشف والبیان از آن یاد کرده است. [۵۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۴۰.
۶. همچنین کتابی از ابن بشکوال در دست است که در آن از استادانی یاد شده که ابن وهب از آنان روایت کرده است و نسخۀ خطی آن در یک کتابخانۀ شخصی در رباط دیده شده است. [۵۲]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۱۴۴.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م. (۲) ابن جزری، محمد بن محمد، غایه النهایه، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۳) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق. (۴) ابن خلاد رادمهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۵) ابن خلکان، وفیات. (۶) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۷) ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبداللـه، فتوح مصر، به کوشش توری، لیدن، ۱۹۳۰م. (۸) ابن عدی، عبداللـه، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۹) ابن عطیه، عبدالحق، فهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۰) ابن غازی، محمد بن محمد، فهرس، به کوشش محمد زاهی، دارالبیضاء، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۱۱) ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م. (۱۲) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۳) ابوزرعۀ دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ، به کوشش شکر اللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۱۴) ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللـه، حلیه الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م. (۱۵) بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م. (۱۶) بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۹۷۵م. (۱۷) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیداللـه، قاهره، ۱۹۵۹م. (۱۸) ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م. (۱۹) حاجی خلیفه، کشف. (۲۰) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۲۱) رعینی، علی بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهیم شبوح، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. (۲۲) رودانی، محمد بن سلیمان، صله الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۲۳) زرقانی، محمد، شرح الزرقانی علی موطأ مالک، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۲۴) زرکلی، اعلام. (۲۵) طبری، محمد بن جریر، اختلاف الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۲۶) عبدالباقی، محمد فؤاد، مقدمه بر موطأ مالک، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م. (۲۷) عجلی، احمدبن عبداللـه، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۲۸) فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۲۹) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، دارمکتبه الحیاه. (۳۰) قاضی عیاض، الغنیه، به کوشش ماهر زهیر جرار، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۳۱) وکیع، محمد بن خلف، اخبار القضاه، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعمرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن وهب، ابومحمد»، ج۵، ص۱۸۹۵. |